เคยสงสัยมั้ยว่า เวลาแพทย์สั่งผงเกลือแร่มาให้รับประทานเวลาท้องเสีย ทำไมเภสัชกรต้องแนะนำว่า ให้ผสมกับน้ำต้มสุกที่เย็นแล้ว และค่อยๆจิบ ไม่ให้กินครั้งเดียวหมดแก้ว หรือแม้แต่.. ผสมแล้วอยู่ได้แค่ 1 วัน ? ถ้าสงสัยวันนี้ ทีมงานอยู่กับยา จะพาไปหาคำตอบกันค่ะ
เชื่อว่าหลายคนน่าจะคุ้นเคยกับอาการท้องเสียกันมาบ้าง แต่บางคนอาจจะยังไม่รู้ว่าการถ่ายอุจจาระแบบไหนถึงเรียกว่า “กำลังท้องเสีย” งั้นเรามาทำความรู้จักอาการท้องเสียกันก่อนดีกว่าค่ะ
ท้องเสีย (Diarrhea) คือ อะไร?
คือ อาการถ่ายเหลวหรือถ่ายเป็นน้ำตั้งแต่ 3 ครั้งขึ้นไปต่อวัน หรือมีอาการถ่ายเหลวปนมูกเลือดเพียง 1 ครั้งภายใน 24 ชั่วโมง ซึ่งโดยทั่วไปแล้วอาการท้องร่วงนี้จะหายได้เองภายใน 2- 3 วัน โดยที่ไม่ต้องรักษา แต่อันตรายที่อาจถึงขั้นเสียชีวิตนั้น ส่วนใหญ่จะมาจากผลเสียของอาการที่ทำให้ร่างกายขาดน้ำ
กลไกการเกิดท้องเสีย มีดังนี้
- Osmotic diarrhea ผนังลำไส้ ทำหน้าที่เสมือนเยื่อเลือกผ่าน (semipermeable membrane) ที่ยอมให้น้ำผ่านเข้า-ออก เพื่อปรับให้มีความเข้มข้นเท่ากันระหว่างภายในและภายนอกเซลล์ ซึ่งเมื่อมีสารที่ไม่ถูกดูดซึมที่ลำไส้ จะทำให้ภายในลำไส้มีแรงดันออสโมติกสูง เกิดการดึงน้ำเข้ามาในโพรงลำไส้ ทำให้ท้องเสียได้ค่ะ
- Secretory Diarrhea เกิดจากแบคทีเรียสร้างสารพิษ กระตุ้นการหลั่งน้ำและอิเล็กโทรไลต์เพิ่มมากขึ้นที่เยื่อบุผิวลำไส้ ซึ่งแบคทีเรียที่เป็นสาเหตุส่วนใหญ่ก็จะเป็น V. cholerae และ Enterotoxigenic E. coli โดยสารพิษของแบคทีเรียนี้จะไปกระตุ้น cyclic AMP มากขึ้น ทำให้มีการหลั่งคลอไรด์ในโพรงลำไส้ ส่งผลให้น้ำและโซเดียม (Na) เคลื่อนตามเข้าสู่โพรงลำไส้ จึงทำให้เกิดท้องเสีย ซึ่งกลไกนี้จะทำให้ถ่ายอุจจาระเป็นน้ำ และไม่ตอบสนองต่อการงดอาหาร
- Exudative diarrhea เกิดจากลำไส้อักเสบ การโดนทำลายหรือทำให้เยื่อบุทางเดินอาหารเสียหาย หรือเป็นแผล ทำให้การย่อยและการดูดซึมอาหารผิดปกติ ส่งผลให้เซลล์ผนังลำไส้มีช่องว่าง เกิดการรั่วไหลของของเหลว ซีรั่มโปรตีน และเลือดเข้ามาในโพรงลำไส้ จึงเกิดการดูดซับน้ำไว้ที่โพรงลำไส้ และแสดงอาการท้องเสียออกมา ซึ่งการถ่ายอุจจาระจากอาการท้องเสียจากกลไกนี้ ผู้ป่วยจะมีอาการไข้ และมีลักษณะของอุจจาระมีมูกปน หรือมีมูกเลือดร่วมกับการปวดเบ่ง โดยจะถ่ายอุจจาระครั้งละเล็กน้อย แต่บ่อย
- Hypermotile diarrhea เป็นความผิดปกติของการเคลื่อนตัวของลำไส้ เนื่องจากการเคลื่อนตัวของลำไส้ที่ผิดปกตินี้ ทำให้อาหารเคลื่อนผ่านลำไส้อย่างรวดเร็ว อาหารจึงสัมผัสกับเยื่อบุผนังลำไส้น้อย การดูดซึมสารอาหารจึงไม่ดี ทำให้สารอาหารดูดซับน้ำไว้มากในลำไส้ และส่งผลให้ท้องเสีย เช่นเดียวกัน หากอาหารเคลื่อนผ่านลำไส้ได้ช้า ลำไส้มีการดูดซึมสารอาหารไว้มาก ก็ทำให้แบคทีเรียเจริญมากเกิดการหมักหมม ทำให้เกิดอาการท้องเสียได้
ขอบคุณภาพจาก http://www.vcharkarn.com
การถ่ายอุจจาระปกติ ต่างจากการถ่ายอุจจาระจากอาการท้องเสียตรงที่การถ่ายอุจจาระปกตินั้นร่างกายจะมีการดูดน้ำกลับ อุจจาระจึงเป็นก้อน แต่อาการท้องเสียไม่มีการดูดน้ำกลับของร่างกาย อุจจาระจึงเป็นลักษณะเหลว
ซึ่งวิธีที่จะช่วยป้องกันอันตรายจากการขาดน้ำนั่นก็คือ การดื่มผงน้ำตาลเกลือแร่ หรือที่เรารู้จักกันในชื่อว่า “ORS” นั่นเองค่ะ
ผงน้ำตาลเกลือแร่ ORS (Oral rehydration salt) คืออะไร
เป็นผลิตภัณฑ์ทางการแพทย์ที่นำมาใช้เป็นยารักษาภาวะขาดน้ำและเกลือแร่ในผู้ป่วยท้องเสียหรืออาเจียนมาก ยกตัวอย่างเช่น ผงน้ำตาลเกลือแร่ โอ.อาร์.เอส. องค์การเภสัชกรรม, มิเนอรา อาร์.โอ. (Minera R.O.), ออรีด้า อาร์.โอ. หรือ ผงเกลือแร่ออรีด้า (Oreda R.O.), โอริส (Oris), ออสรา อาร์.โอ. (Osra R.O.), รีก้า โออาร์เอส (Reka ORS), ซี โออาร์เอส (SEA ORS) เป็นต้น
กลไกการออกฤทธิ์ของผงน้ำตาลเกลือแร่ ORS
ไปชดเชยเกลือโซเดียมและเกลือโพแทสเซียมที่สูญเสียไปกับอาการท้องเสียให้กับร่างกาย และค่อยๆสร้างสมดุลของเกลือแร่ในร่างกาย ให้กลับมาเป็นปกติ อีกทั้งยังมีน้ำตาลกลูโคสที่ช่วยให้พลังงานกับร่างกาย ดังนั้น ผงน้ำตาลเกลือแร่ ORS จึงช่วยป้องกันไม่ให้ร่างกายของผู้ป่วยเกิดภาวะช็อกอันเนื่องมาจากการขาดน้ำและเกลือแร่
เภสัชกรจะแนะนำว่า ผงน้ำตาลเกลือแร่ ให้ผสม 1 ซอง กับน้ำต้มสุกที่เย็นแล้ว 1 แก้ว ค่อยๆ จิบ ผสมแล้วเก็บได้แค่วันเดียว เกิน 1 วันให้ทิ้งแล้วผสมซองใหม่ เพราะเหตุใดจึงเป็นเช่นนั้น ?
คำถามที่ 1 : ทำไมผงน้ำตาลเกลือแร่ ORS จึงไม่ให้กินครั้งเดียวหมดแก้ว?
คำตอบ คือ การจิบทีละน้อยจะทำให้ร่างกายดูดซึมน้ำและเกลือแร่ไปชดเชย ส่วนที่สูญเสียไปได้ โดยพบว่า ช่วงที่ท้องเสียลำไส้มักจะดูดซึมน้ำและอาหารได้ลดลง แต่หากเราดื่มครั้งเดียว หมดแก้ว ลำไส้ก็จะไม่สามารถดูดซึมได้ทัน เนื่องจากน้ำตาลและเกลือแร่ที่มีความเข้มข้น จะทำหน้าที่ดึงน้ำออกมาสู่ทางเดินอาหารเพื่อเจือจาง เป็นเหตุทำให้มีอาการท้องเสียหรืออาเจียนมากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะอย่างยิ่ง หากนำ ORS สำหรับผู้ออกกำลังกายมาใช้ เพราะ ORS หรือ ผงน้ำตาลเกลือแร่ที่ใช้สำหรับผู้เสียเหงื่อจากการออกกำลังกาย มีน้ำตาลมากกว่า 1-2 เท่าตัว
คำถามที่ 2 : ทำไมผงน้ำตาลเกลือแร่ ORS จึงต้องผสมกับน้ำต้มสุกที่เย็นแล้ว?
คำตอบ คือ ส่วนประกอบของ ORS หลังจากละลายน้ำแล้วจะพบว่ามีทั้งกลูโคส, Na+, HCO3- และ K+ ในปริมาณที่เหมาะสม ซึ่ง ORS บางสูตรมี NaHCO3 (Sodium BiCarbonate)เป็นส่วนประกอบ เมื่อละลายด้วยน้ำร้อน จะเกิดก๊าซ Carbondioxide ขึ้น และอาจทำให้ปริมาณของส่วนประกอบสำคัญของ ORS ในลำไส้มากกว่าในเซลล์ ส่งผลให้น้ำในร่างกายถูกดึงน้ำออกมาสู่ทางเดินอาหาร เป็นเหตุให้ท้องเสีย แต่ปัจจุบันหลายบริษัทได้เปลี่ยนสูตร ORS จาก NaHCO3 มาเป็น TriSodium Citrate ซึ่งสารประกอบตัวนี้ สามารถใช้น้ำร้อนละลายได้ โดยไม่มีผลทำให้ปริมาณของส่วนประกอบสำคัญมากเกินไปเช่นที่เกิดกับ NaHCO3 นั่นเองค่ะ
คำถามที่ 3 : ทำไมผงน้ำตาลเกลือแร่ ORS ผสมแล้วเก็บได้แค่วันเดียว?
คำตอบ คือ ORS เมื่อผสมน้ำแล้วควรจิบให้หมดภายใน 24 ชั่วโมง เพราะหากตั้งทิ้งไว้นานๆ เชื้อโรคในอากาศ อาจตกลงไป ทำให้บูดได้ค่ะ
ทั้งหมดที่กล่าวมานี้น่าจะช่วยคลายความสงสัยเกี่ยวกับการกินผงน้ำตาลเกลือแร่ ORS ให้เพื่อนๆแฟนเพจลงได้บ้าง และหวังว่าทุกคนคงใช้กันได้อย่างถูกต้องและปลอดภัยนะคะ 🙂
เรียบเรียงโดย อยู่กับยา
แหล่งที่มา : ศูนย์เภสัชสนเทศ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์, PHARMACIST(DI)ARY
